Terugflits 1960: Harold Macmillan en die winde van verandering in Afrika

Op 3 Februarie 1960 het mnr Harold Macmillan, die destyds eerste minister van Brittanje, 'n toespraak in die Parlement van Suid-Afrika gelewer. Hy was in Suid-Afrika op 'n staatsbesoek, na afloop van 'n amptelike toer deur Afrika. Wat hy te sê gehad het, het 'n redelike beroering veroorsaak. Dit is naamlik strydig met diplomatieke konvensie dat 'n staatsleier tydens so 'n besoek die binnelandse beleid van die gasheerland kritiseer. Nogtans het Macmillan uit sy pad gegaan om te suggereer dat die Suid-Afrikaanse regering met sy beleid van afsonderlike ontwikkeling (rasseskeiding) in stryd is met die tendense van Afrika - en dat die vloedgolf van Afrika-nasionalisme onafwendbaar sou wees. Met die nuwe vlaag van Uhuru en gewelddadige rewolusies in Afrika, moes daar tot 'n skikking gekom word, aldus Macmillan. Die gedeelte in sy toespraak wat veral die aandag getrek het, was die volgende:

"The most striking of all the impressions I have formed since I left London a month ago is of the strength of this African National consciousness. The wind of change is blowing throughout the continent. Whether we like it or not, this growth of consciousness is a political fact. We must all accept it as a fact. Our national policies must take account of it. This means, I would judge, that we must come to terms with it. I sincerely believe that of we cannot do so we may imperil the precarious balance between East and West on which the peace of the world depends."

Wanneer mens hierdie oproep van Macmillan noukeurig lees, val 'n hele paar dinge mens op: (a) Dr Verwoerd se regering word terstond vermaan om die veranderinge in Afrika "as 'n feit te aanvaar" - met ander woorde, as iets waarmee daar nie geredeneer kan word nie; iets waaroor daar nie debat kan wees nie. Dit is voorts 'n "politieke feit" - maw dit gaan oor jou politiek. (b) Hy vertolk hierdie feit so dat dit jou dwing om jou daarmee te versoen, om tot 'n ooreenkoms te kom met Afrika-nasionalisme. (c) Macmillan dreig die SA regering dat as hulle nie sou inval by die veranderings nie, dat hulle dan die wankelende balans tussen die Ooste en die Weste in gevaar sou stel. Hoe mens dit ook al beskou was dit in wese 'n konfrontasie met dr Verwoerd oor die vloer van die twee huise van die Parlement. Macmillan het daarmee gepoog om die agenda vir die politiek in Afrika te dikteer. Waarmee hy egter nie rekening gehou het nie, was dat dr Verwoerd in staat was om spontaan hierop te reageer. In sy bedankingswoord het Dr Verwoerd mnr Macmillan soos volg geantwoord:

"Die neiging in Afrika dat volke onafhanklik word en, terselfdertyd,die behoefte om aan almal reg te laat geskied, beteken nie net om om regverdig teenoor die swartman van Afrika te wees nie maar ook om regverdig teenoor die witman van Afrika te wees. Ons noem onsself Europeërs maar in werklikheid verteenwoordig ons die blankes van Afrika. [... ] Die witman wat na Afrika gekom het, miskien omhandel te dryf en in sommige gevalle om die Evanglie te bring,het gekom om te bly en veral ons hier in die suidelikste deel van Afrika het so 'n aandeel hier dat dit ons enigste vaderland geword het. Ons het nêrens elders om heen te gaan nie. Ons het 'n land beset wat kaal was. Die Bantoes het ook na hierdie land toe gekom en sekere dele vir hulself beset. Dit is in ooreenstemming met die denkrigting van Afrika om aan hulle daar (maw in hulle gebiede, Red.) die volste regte toe te staan wat ook ons, net soos u,toegee dat alle mense behoort te hê.(Naamlik: vryheid. Red.) Ons glo in die verskaffing van daardie regte vir daardie mense in die volste mate in daardie deel van Suid-Afrika wat hul voorvaders vir hulself gevind en beset het. Maar ons glo ook in ewewigtigheid. Ons glo daarin om presies daardieselfde geleentheid binne die bereik van die witman te laat in die gebiede wat hy beset het, die witman wat dit alles moontlik gemaak het. Ons beskou onsself as 'n deel van die Westerse wêreld,'n ware blanke staat in Afrika, nieteenstaande die moontlikheid daarvan om aan die swartman in ons midde 'n volle toekoms toe te ken. Ons beskou onsself as onontbeerlik vir die blanke wêreld [...] Ons is wit, maar ons is in Afrika."

(Die volledige toespraak van dr Verwoerd kan gelees word in die toespraakbundel, Verwoerd aan die Woord, Afrikaanse Persboekhandel, 1963. Die aangehaalde deel is op bladsy 319. My beklemtoning, red.)

Uit dr HF Verwoerd se antwoord aan Macmillan kan die volgende afleidings gemaak word:

a) Die situasie van blank en nie-blank in Suid-Afrika moet verskillend benader word as die situasie in die res van Afrika.

b) Wat aan die swartman gegun moet word, moet ook aan die witman gegun word.

c) Die Bantoevolke (swartmense) se reg om vry te word in hul eie gebiede word ten volle erken.

d) Die blankes het 'n historiese reg in hul gebied, en daardie reg staan vas.

e) Wat die wêreldpolitiek betref, beskou die blankes in Suid-Afrika hulself as deel van die Westerse beskawing, en 'n onontbeerlike deel daarvan.

Red. 15 Mei 2011. (IKG)